Thông thường, vào những ngày đầu năm mới, cùng với việc thăm hỏi, chúc mừng nhau những điều may mắn, với mong muốn phát tài, phát lộc và trường thọ, mọi người thường dành thời gian để tìm hiểu về linh vật của năm mới. Nãm 2014, là năm Ngọ, tức năm con Ngựa và là năm Giáp Ngọ tính theo thập can và thập nhị chi, cứ 60 năm lại quay lại cách gọi can, chi như cũ. Chúng ta sẽ tìm hiểu về loại Ngựa với một số dấu ấn trong lịch sử, mối quan hệ của Ngựa trong đời sống, sinh hoạt văn hóa của con người.
ảnh sưu tầm
Khái quát chung về ngựa
Ngựa được đứng hàng thứ 7 trong 12 con giáp, là loài vật gắn bó với đời sống con người hàng ngàn năm nay. Ngựa tượng trưng cho sự trung thành, tính nhanh nhạy, kiên nhẫn, thể hiện cho sự may mắn mang lại tài lộc, phát đạt, sự thăng tiến trong kinh doanh và tài lộc. Ngựa có dáng vẻ đẹp đẽ, mạnh mẽ, sung mãn mà thanh nhã, hiền lành.
Ngựa là con vật khôn ngoan, được con người thuần hóa sớm nhất cách đây 5.500 năm ở Kazakhstan và đưa đến sự phổ biến sử dụng ngựa trên khắp lục địa Á - Âu trong đời sống hàng ngày, là phương tiện vận chuyển, là thực phẩm cho con người và cũng có thể cùng con người xông pha nơi chiến trận. Ngựa đã đi vào văn học dân gian, trong lịch sử và văn hoá nghệ thuật. Ngựa cũng là vị thuốc cho con người.
Ngựa có nhiều màu da và lông khác nhau như màu trắng gọi là ngựa bạch, đen tuyền gọi là ngựa ô, đen pha đỏ tươi là ngựa vàng, đen pha đỏ đậm là ngựa hồng, tím đỏ pha đen là ngựa tía, trắng sọc đen là ngựa vằn... Người ta có nhiều cách gọi để diễn tả hoạt động của con ngựa như: đi, bước, rảo, chạy, nhảy, kiệu, phóng, vút, phi (bay), tế, sải, vọt. Tùy theo cách phi của ngựa, người ta có thể gọi kiểu phi nước đại, phi nước kiệu, phi rạp mình...
Ngựa trong chiến tranh và truyền thuyết.
Trong thời đại đồ đá, ngựa chỉ là con mồi để săn bắn làm thức ăn. Sau khi được loài người thuần dưỡng, với những ưu thế đặc dụng của nó, con người đã sử dụng ngựa làm sức kéo chủ lực của người lao động (chủ yếu là ở châu Âu), làm vật cưỡi của những tướng lĩnh, quan viên, những chàng kị sĩ, hiệp sĩ, công tử, những sĩ tử đỗ đạt cao được vinh quy bái tổ (ở Phương Ðông)... Ðặc biệt, ngựa đóng một vai trò rất lớn trong lịch sử chiến tranh của các nước trên thế giới. Vào thời đại đồ đồng (khoảng 3000 năm trước Công nguyên), nhiều bộ lạc châu Á rồi sau đó là Bắc Âu và Tây Âu đã bắt đầu thuần hoá ngựa hoang. Họ buộc chúng vào xe và cưỡi trên lưng chúng. Những ai có ngựa nuôi thường đi buôn bán xa hơn với các bộ lạc khác, săn bắn được xa hơn. Các cuộc chiến tranh để cướp đất đai, của cải ở các nơi cũng dùng ngựa để phục vụ. Người Assyria đi đầu trong các dân tộc dùng kỵ mã vào chiến tranh. Hình ảnh của những cỗ chiến xa đầu tiên do ngựa kéo được tìm thấy trên các bức chạm Sumer cổ xưa.
Sau đó đến người Hy Lạp sử dụng ngựa trong chiến trận. Ðến thời La Mã cổ đại, các loại ngựa chiến chỉ để dùng vào công tác thông tin, liên lạc là chính. Lực lượng chủ chốt của đế quốc La Mã vẫn là bộ binh. Trong các trận đánh quy mô lớn thì họ thuê mướn các đội kỵ binh người tộc German (kỵ binh sông Rhin). Người La Mã thường sử dụng các đội kỵ binh người Bắc Phi, đặc biệt là kỵ binh Numidia. Họ chiến đấu trên lưng ngựa loại thấp bé nhưng rất lanh lợi và dai sức. Ðây là đội kỵ binh không mặc áo giáp và vũ trang rất kém nhưng thường xuất hiện đột kích bất ngờ làm hổn loạn đội hình của đối phương, rồi rút lui nhanh.
Ở Trung Quốc, khoảng 2.000 năm trước Công nguyên, ngựa được dùng để kéo chiến xa. Ðến khoảng 1.000 năm sau đó, con ngựa được dùng làm ngựa chiến và kỵ binh là đơn vị chủ lực trong quân đội của các triều đại phong kiến. Ở Trung Quốc cũng như các nước phương Ðông, hình ảnh “da ngựa bọc thây” xuất phát từ câu nói của Phục Ba Tướng quân Mã Viện, đã nói lên hình ảnh bi hùng ở nơi chiến địa. Nhiều con tuấn mã đã cùng với chủ tướng lập nên nhiều chiến công hiển hách, lưu danh trong sử sách. Có những con ngựa chiến đã trở thành huyền thoại như con Xích Thố của Lữ Bố, hoặc của Quan Công trong “Tam quốc diễn nghĩa”. Việc chiến đấu thuờng xuyên trên lưng ngựa làm người ta sản sinh ra nhiều tư thế chiến đấu võ thuật rất hay. Một trong thế võ thuật trứ danh là tuyệt chiêu Hồi mã thương của Dương gia tướng.
Việc sử dụng chiến thuật ổn định từ ngựa chiến được đóng yên cương và bàn đạp chân, đã cho phép người Mông Cổ có thể tấn công và bắn tên hiệu quả từ trên lưng ngựa (nhất là các kỵ xạ), đồng thời đem đến cho họ sự linh động để chinh phục phần lớn các vùng đất đã biết đến trên thế giới. Vai trò chính của ngựa trên chiến trường vẫn không giảm sút cho tới thời kỳ khoa học phát triển và chiến tranh chuyển qua sử dụng vũ khí hiện đại và xe tăng, súng máy nhập cuộc.
Trong hàng ngàn năm dựng nước và giữ nước, dân tộc Việt Nam chúng ta, đất nước tuy nhỏ, người không đông, nhưng đã lập nên những chiến thắng lẫy lừng trước kẻ thù hung hãn, tán bạo. Trong đó, có vó ngựa của đội quân Mông Cổ, từng chiếm lĩnh nhiều quốc gia từ Á sang Âu trong thế kỷ XIII, nhưng đều thất bại trước sự đoàn kết đấu tranh anh hùng bất khuất của dân tộc Việt Nam. Lần đầu tiên, chúng xâm lược nước ta trong nửa cuối tháng giêng năm 1258; lần thứ 2, từ cuối tháng 1 đến cuối tháng 5 năm 1285; lần thứ 3, giặc phương Bắc tiến đánh nước ta thời gian dài hơn: từ cuối tháng 12 năm 1287 đến cuối tháng 4 năm 1288. Trong 30 năm, triều đại Mông-Nguyên tiến hành 3 cuộc chiến tranh xâm lược nước ta với khoảng 60 vạn tên, trong khi dân Đại Việt lúc đó chỉ khoảng 4 triệu người.
Trong lịch sử có nhiều con ngựa vang danh lịch sử như con ngựa Bucephalas của Alexandros Ðại đế, ngựa Xích Thố (hay Xích Thố mã) của Lữ Bố và Quan Vân Trường, ngựa Ðích Lý của Lưu Bị, con ngựa trắng của Julius Caesar con ngựa ô (Ô Truy) của Hạng Vũ v.v. . .; con ngựa của Nguyễn Hữu Cầu, lãnh tụ nông dân khởi nghĩa chống chúa Trịnh. Ðặc biệt là truyền thuyết về con ngựa sắt của Thánh Gióng- Phù Ðổng Thiên Vương trong truyền thuyết của Việt Nam và con ngựa gỗ thành Troia của người Hy Lạp. Ở Triều Tiên có ngựa Ngựa thần Chollima (Thiên Lý Mã) xuất hiện trong thần thoại châu Á. Trong thần thoại Bắc Âu còn có con vật Kelpie là quái vật tới từ các con sông và hồ ở Scotland. Nó thường được gọi là ngựa nước (hà mã) bởi hình dáng bên ngoài trong giống một con ngựa bạch.
Ngựa Mông vùng Tây Bắc, ảnh sưu tầm
Ngựa theo quan niệm của người xưa
Từ xưa, quan điểm của nhiều dân tộc trên thế giới cho rằng, ngựa là con vật có bản tính mau lẹ, hăng hái, sung mãn, được xếp dưới nguyên lý Dương của tự nhiên. Ngựa được coi là biểu trưng cho yếu tố hỏa; một số nơi còn dùng biểu tượng ngựa để tượng trưng cho Mặt Trời, có nơi, ngựa là vật hiến tế trong tín ngưỡng thờ thần Mặt Trời. Vì sự mau lẹ cùng với sức mạnh, năng lực có thể đi được chặng đường rất xa của ngựa nên người ta gán cho nó những tên gọi như Thiên Lý Mã, Phi Mã, Tia Chớp… Các dân tộc phương Tây cho rằng ngựa có cánh xuất phát từ con ngựa có cánh của thần thoại Hy Lạp. Ở Việt Nam, các đồ gốm cũng trang trí những hình ngựa có cánh, trong tư thế đang bay trong không trung. Con ngựa trong nghệ thuật gốm Việt Nam cũng hoá thân vào huyền thoại, nhuốm màu sắc tôn giáo như một số nước phương Ðông..
Cư dân Hồi giáo ở Ðông Nam Á cũng có tục thờ ngựa, họ coi ngựa là con vật linh thiêng. Ngựa là một trong những chòm sao của hoàng đạo phương Tây, nó được hình tượng hoá qua người bắn cung Sagittarius xuất hiện ở vòng cung thứ chín dưới dạng hình nhân mã. Phương Ðông thì có cung ngọ trong mười hai cung. Từ con vật đời thường, với bản tính tốt đẹp nên con người đã thần thánh hóa, huyền thoại nó, nên ngựa đã trở thành hình tượng nghệ thuật, là con vật linh thiêng, hoá thân vào đời sống văn hoá tâm linh của con người.
Theo khoa nhân tướng học của phương Ðông, những người sinh năm con ngựa thường có cá tính phóng khoáng, không căn cơ, có năng lực suy nghĩ độc lập và ít để bụng. Gặp việc gì họ cũng thường bắt tay làm ngay, không chần chừ do dự. Nhưng chính sự nhanh nhẹn đó lại cấu thành nên điểm yếu của họ: nóng vội và thiếu kiên nhẫn.
Ngựa và dược liệu cho con người
Ngựa là một kho dược liệu sống quý hiếm đối với con người. Thịt ngựa có chứa nhiều muối khoáng và vitamin nên giúp trẻ em cứng cáp, nhanh nhẹn, thanh niên vạm vỡ, cường tráng và người già không đau nhức, sống lâu. Một số nước dùng thịt ngựa làm thức ăn chủ yếu trong ngày, hoặc dùng sữa ngựa làm thuốc bổ, để phục hồi sức khỏe cho người lao phổi và bệnh mạn tính. Sữa ngựa giúp dễ tiêu hóa, chữa ho, ráo phổi và sinh huyết.
Ở nước Việt Nam, cao ngựa bạch được xem là loại dược liệu quý thứ 2 sau cao hổ. Theo đông y, cao xương ngựa là một vị thuốc quý, có vị ngọt, tính mát, có tác dụng bổ dưỡng, ích khí, mạnh gân xương cơ, có tác dụng rất tốt với chứng đau nhức xương khớp, phòng chống loãng xương, bồi bổ cơ thể, hỗ trợ trẻ em suy dinh dưỡng, phụ nữ sau khi sinh, người lao động nặng nhọc độc hại, người già kém ăn, mất ngủ. Chuyên gia dinh dưỡng Nguyễn Lân Ðính đã xác định là cao xương ngựa có giá trị rất lớn, giàu muối can xi, là nguồn bổ sung chất vôi cho cơ thể. Tây y coi cao xương ngựa là “thực phẩm chức năng” có giá trị dinh dưỡng và an toàn.
Xe ngựa phục vụ khách du lịch tại tỉnh Bến Tre
Ngựa và hoạt động sản xuất, kinh doanh, du lịch ở nước ta
Ngày nay, ngựa vẫn được sử dụng cho sinh hoạt lao động chuyên chở, thể thao của con người. Không dừng lại đó, ngựa còn là một loài vật tham gia vào hoạt động kinh doanh du lịch của một số nước châu Âu, châu Á. Tại Việt Nam, ngựa còn được sử dụng khá nhiều ở vùng Tây Bắc để thồ hàng, chở người. Người Mông ở Tây Bắc còn ăn thịt ngựa, uống rượu ngô. Họ sử dụng cả ruột non, ruột già lẫn da, móng của trâu, ngựa nấu chung trong nồi, gọi là món thắng cố, theo khẩu vị có người cho là hấp dẫn. TP. Hồ Chí Minh có nơi còn bán thịt ngựa, làm các món ngựa trong nhà hàng như món ngựa lúc lắc, ngựa nướng, ngựa bít tết và “ngọc ngọ” tiềm thuốc bắc (dĩ nhiên là không treo bảng công khai).
Ngựa còn được sử dụng để đua ( tại TP. HCM), phục vụ trong một số khu, điểm du lịch cả nước. Tại Ðà Lạt, ngựa để phục vụ du khách, cởi ngựa, chụp hình. Tại Tiền Giang, Bến Tre ngựa để chở du khách dạo trong đường nông thôn, vườn cây ăn trái.
Có thể nói, ngựa có giá trị khá cao cả về kinh tế và dược liệu, phục vụ cho hoạt động của con người nhất là vùng cao, vùng xa.
Mừng năm con ngựa, xin chúc tất cả quý vị được dồi dào sức khỏe, năng động, linh hoạt, tải hết mức công việc để luôn giành chiến thắng về đích nhanh chóng, vượt kế hoạch đề ra./.
TCL
